फोटो सौजन्य : Wikimedia commons
| सांगली समाचार वृत्त |
अकोले - दि. १४ मे २०२५
सह्याद्रीच्या कुशीत वसलेले आणि स्थापत्य कौशल्याचा उत्तम नमुना ठरलेले भंडारदरा धरण यंदा आपल्या शतकी प्रवासाची शिखरं गाठत आहे. ब्रिटिश काळात केवळ ८४ लाख रुपयांत उभारलेले हे धरण १९२६ साली पूर्णत्वास गेले. विशेष म्हणजे आज एक शतक उलटलं असलं तरी हे धरण आजही भक्कमपणे उभं आहे.
धरण उभारणीच्या आधी, १८७५ मध्ये श्रीरामपूर-राहाता परिसरात पाण्यासाठी कालव्यांचे जाळे तयार करण्यात आले. १८८५ मध्ये ओझर येथे पिकअप वॉल बांधण्यात आली, जेणेकरून त्या भागाला आवश्यक पाणी मिळू शकेल.
१९०५ साली भंडारदऱ्याच्या परिसराचे सर्वेक्षण करून, १९१० मध्ये धरणाच्या बांधकामाला सुरुवात झाली. १६ वर्षांच्या अथक प्रयत्नांतून १९२६ मध्ये हे दगडी धरण पूर्ण झाले, जे १०,०८६ दशलक्ष घनफूट पाणी साठवण्याची क्षमता बाळगते.
धरणाच्या भिंतीची उंची तब्बल २७८ फूट असून याचे पाणलोट क्षेत्र ४७ चौरस किलोमीटर आहे. कमी साधनसंपत्तीच्या काळात इतक्या अल्प खर्चात हे भव्य धरण उभारल्यामुळे ते स्थापत्यशास्त्रातील एक अमूल्य ठेवा ठरतो.
सिंचन क्षमतेत भरीव योगदान
भंडारदरा धरणातून सुमारे २३,७७७ हेक्टर क्षेत्राला सिंचन दिलं जातं. या धरणाला "आधी कालवे, मग धरण" अशी विशिष्ट ओळख आहे. ओझर येथून सुरू होणाऱ्या कालव्यांची लांबी डाव्या बाजूला ७६ किमी आणि उजव्या बाजूला ५३ किमी इतकी आहे.
१९७३ मध्ये धरणाच्या भिंतीचे मजबुतीकरण करण्यात आले. यात १३१ बोअरद्वारे शिसे ओतण्यात आले, ज्यामुळे भिंतीची दाब झेलण्याची क्षमता ५४० टनांनी वाढली. त्यानंतर १९४ बोअरमध्ये प्री-स्ट्रेस केबल्स टाकण्यात आल्या, ज्यांचे एकूण वजन २१० टन असून लांबी १०,५५३ फूट आहे. भिंतीच्या मजबुतीसाठी १४ बटरेसही उभारण्यात आल्या, तर स्पील वे गेटद्वारे दर सेकंदाला ५३,००० क्युसेक पुराचे पाणी सोडण्याची क्षमता आहे.
अभियांत्रिकीचा उत्कृष्ट नमुना
८५ मीटर उंचीवर उभे असलेले हे धरण सह्याद्रीच्या बेसॉल्ट खडकांवर उभे असून याची पाणीसाठवण क्षमता ११,०३९ दशलक्ष घनफूट इतकी आहे. धरणात सिंचन मोऱ्या बसवताना स्वित्झर्लंडमध्ये बनवलेले आधुनिक व्हॉल्व्ह वापरण्यात आले.
येथील खडक ७,००० मेट्रिक टन दाब सहन करू शकतात. धरणाखालील भागात २१ किमी लांबीचे बुडीत पाणलोट क्षेत्र असून, पाण्याचा दाब सुमारे ६० मीटरपर्यंत जातो. यातील ६०% दाब टेकडीवर स्थिरावतो तर उर्वरित ४०% दाबच भिंतीवर येतो – हे तंत्रज्ञान आजही अनेक अभियंत्यांसाठी अभ्यासाचा विषय आहे. पाण्याचा ओघ कोकणात वळू नये म्हणून साम्रद येथे ३५० मीटर लांबीचा सॅडल डॅम ब्रिटिशांनी उभारला.
चित्रपटसृष्टीचेही आवडते ठिकाण
१९४० पासून आजवर भंडारदरा परिसरात १०० हून अधिक चित्रपटांचे चित्रीकरण झाले आहे. ‘राम तेरी गंगा मैली’मधील प्रसिद्ध गाणं "तुझे बुलाये ये मेरी बाहें..." तसेच ‘भिंगरी’ या मराठी चित्रपटातील "सजनी ग भुललो मी..." ही गाणी अम्ब्रेला फॉलजवळ चित्रीत झाली आहेत. मंदाकिनी, विक्रम गोखले, सुषमा शिरोमणी यांसारख्या कलाकारांच्या अभिनयाने या जागेला रुपेरी पडद्यावर विशेष ओळख मिळाली. ‘कुर्बान’, ‘प्रेम’, तसेच "ये धरती चाँद सितारे..." या गाण्याचे चित्रीकरण रंधा धबधब्याजवळ झाले.
शतकपूर्तीचे औचित्य
आज, १०० वर्षांनंतरही भंडारदरा धरण ताठ मानेने उभं आहे. हे केवळ सिंचनाचं साधन नसून इतिहास, स्थापत्य आणि अभियांत्रिकीचा एक अमूल्य वारसा आहे, जो पुढील पिढ्यांनाही प्रेरणा देत राहील.
पुनर्लेखनासाठी कृत्रिम बुद्धिमत्ता सहाय्य: ChatGPT
