बाल गुन्हेगारी : सुसंस्कृत सांगली जिल्ह्याला लागलेला कलंक पुसण्याची आवश्यकता - डॉ. अजित पाटील

फोटो सौजन्य  : गुगल सोर्स 

| सांगली समाचार वृत्त |

सांगली - दि. १८ डिसेंबर २०२४

बालगुन्हेगारी ही एक गंभीर सामाजिक समस्या आहे, जी समाजातील विविध घटकांच्या चुकीच्या वर्तन, दुर्लक्ष, आणि अप्रत्यक्ष प्रेरणा यामुळे उद्भवते. सध्या सांगली आणि इतर जिल्ह्यांमध्ये बालगुन्हेगारीचे प्रमाण वाढलेले दिसत आहे. लहान वयातील मुलांकडून चोरी, हाणामारी, आणि सायबर गुन्हे यांसारख्या घटनांचे प्रमाण वाढले आहे. अशा मुलांचे वर्तन हे त्यांना मिळालेल्या संगोपनाच्या पद्धती, सामाजिक वातावरण, आणि शिक्षण प्रणाली यावर बरेचसे अवलंबून असते. बालगुन्हेगारीमागील मुख्य कारणांमध्ये कुटुंबातील तणावमय वातावरण, आर्थिक ताणतणाव, शिक्षणाचा अभाव, वाईट संगत, आणि माध्यमांचा चुकीचा प्रभाव यांचा समावेश होतो. अशा घटनांमध्ये मुलांना नकारात्मक विचार आणि वर्तनाची सवय लागते, ज्यामुळे त्यांच्या आयुष्याचा संपूर्ण प्रवाह बदलून जातो.

या समस्येवर उपाय शोधणे आणि त्याची प्रभावी अंमलबजावणी करणे हे समाज, सरकार, शाळा, आणि कुटुंब यांची सामूहिक जबाबदारी आहे. मुलांना योग्य शिक्षण, भावनिक पाठिंबा, आणि सकारात्मक मार्गदर्शन मिळाल्यास ते योग्य मार्गाने जाऊ शकतात. तसेच, पुनर्वसन आणि समुपदेशनाच्या माध्यमातून बालगुन्हेगारांना समाजात पुनः सामावून घेणे शक्य आहे. बालगुन्हेगारीमागील कारणे शोधून, त्यांच्या मुळावर परिणामकारक उपाय केले, तरच हा प्रश्न सुटू शकतो. हाच समाजाच्या भविष्याचा खरा पाया आहे.

मुलांवर होणाऱ्या गुन्ह्यांचे प्रकार आणि मुलांकडून घडणाऱ्या गुन्ह्यांबाबत सविस्तर माहिती खालीलप्रमाणे आहे:

१. मुलांवर होणारे गुन्हे (Crimes Against Children) :

मुलांवर होणारे गुन्हे वेगवेगळ्या प्रकारचे असतात, जे प्रामुख्याने त्यांच्यावर शारीरिक, मानसिक, लैंगिक किंवा आर्थिक शोषणाला प्रोत्साहन देतात. महाराष्ट्रात खालील प्रकारचे गुन्हे नोंदवले जातात.

१.१ लैंगिक शोषण (Sexual Abuse):

• POCSO कायद्याखाली गुन्हे: मुलांचे लैंगिक शोषण व शारीरिक शोषण हे गुन्हे ‘Protection of Children from Sexual Offences (POCSO)’ कायद्याखाली येतात.

• अश्लील सामग्री दाखवणे किंवा मुलांचा अश्लील हेतूसाठी वापर करणे.

• विनयभंग, बलात्कार किंवा शोषणाच्या अन्य घटना.

१.२ बालमजुरी (Child Labor):

• बालमजुरी हा गुन्हा अजूनही महाराष्ट्रातील अनेक भागांमध्ये नोंदवला जातो. लहान मुलांना कारखाने, बांधकामे, हॉटेल्स किंवा शेतीकामासाठी बळजबरीने काम करायला लावले जाते.

१.३ बालविवाह (Child Marriage):

• बालविवाह प्रतिबंधक कायद्याच्या उल्लंघनाचे प्रकार ग्रामीण भागांमध्ये आढळतात, जेथे अल्पवयीन मुला-मुलींचे लग्न लावले जाते.

१.४ बालतस्करी (Child Trafficking):

• लहान मुलांना कामासाठी, भीक मागण्यासाठी, घरगुती कामगार म्हणून किंवा लैंगिक शोषणासाठी तस्करी केली जाते.

१.५ शारीरिक अत्याचार (Physical Abuse):

• घरगुती हिंसा, शाळेत शिक्षकांकडून होणारे शारीरिक शिक्षण किंवा कोणत्याही प्रकारे मुलांना जबरदस्तीने दुखापत करणे.

१.६ मानसिक छळ (Emotional Abuse):

• मुलांवर मानसिक दबाव, ताण, अपमान किंवा दुर्लक्ष करणे.

१.७ अपहरण (Kidnapping and Abduction):

• मुलांचे अपहरण करून त्यांचा उपयोग खंडणीसाठी, तस्करीसाठी किंवा अन्य अवैध कामांसाठी केला जातो.

१.८ ऑनलाइन शोषण (Online Exploitation):

• सोशल मीडिया किंवा इंटरनेटच्या माध्यमातून मुलांचे लैंगिक शोषण, अश्लील सामग्री तयार करणे किंवा त्यांचा डेटा चोरणे.

२. मुलांकडून होणारे गुन्हे (Crimes by Children):

मुलांकडून घडणारे गुन्हे विविध प्रकारचे असतात. हे प्रामुख्याने वयातील अपरिपक्वता, चुकीचे संगोपन, आर्थिक गरज, किंवा मानसिक ताणतणावामुळे घडतात.

२.१ चोरी (Theft and Burglary):

• पैसे, मोबाइल फोन, दागिने किंवा अन्य मौल्यवान वस्तू चोरणे.

• दुकानफोड किंवा वाहनफोडीचे प्रकार.

२.२ हाणामारी व हिंसाचार (Assault and Violence):

• शारीरिक झटापट, भांडण किंवा शस्त्राचा वापर करून मारहाण करणे.

२.३ लैंगिक गुन्हे (Sexual Offences):

• अन्य मुलांच्या किंवा व्यक्तींच्या विनयभंगाचे किंवा अन्य लैंगिक गुन्ह्यांचे प्रकार.

२.४ अंमली पदार्थांचे व्यवहार (Drug-Related Crimes):

• अंमली पदार्थांचे वितरण, सेवन किंवा विक्रीसाठी मदत करणे.

२.५ कुटुंबीयांविरुद्ध गुन्हे (Domestic Offences):

• पालकांना किंवा नातेवाईकांना इजा पोहोचवणे, धमकावणे किंवा संपत्तीचे नुकसान करणे.

२.६ सायबर गुन्हे (Cyber Crimes):

• हॅकिंग, बनावट खाती तयार करणे, धमकी देणे, किंवा फसवणूक करणे.

२.७ रस्त्यावर गुन्हे (Street Crimes):

• भिक मागणे, पळून जाणे किंवा टोळक्याच्या स्वरूपात रस्त्यांवर गुन्हे करणे.

२.८ हत्या किंवा आत्महत्येचा प्रयत्न (Homicide and Attempted Suicide):

• गंभीर गुन्ह्यांमध्ये मुलांच्या सहभागाची नोंदही काही प्रकरणांमध्ये होते.

बालगुन्हेगारी : कारणे आणि उपाय

सध्या सांगलीसह संपूर्ण महाराष्ट्रात बालगुन्हेगारीचा प्रश्न गंभीर बनला आहे. लहान वयातील मुलांकडून गंभीर स्वरूपाचे गुन्हे घडताना दिसत आहेत. या मुलांना गुन्हेगारीकडे वळायला लावणारी विविध कारणे आहेत. बालगुन्हेगारी हा सामाजिक, आर्थिक, कौटुंबिक आणि वैयक्तिक कारणांचा परिणाम आहे. या समस्येवर उपाय शोधणे आणि ते प्रभावीपणे अंमलात आणणे काळाची गरज आहे.

बालगुन्हेगारीची कारणे :

१. कौटुंबिक वातावरण:

• कुटुंबातील तणावपूर्ण वातावरण, आई-वडिलांचे सततचे भांडण, किंवा विभक्त कुटुंबाचा परिणाम मुलांच्या मनावर होतो.

• पालकांकडून होणारे दुर्लक्ष आणि भावनिक पाठिंबा न मिळाल्यामुळे मुलं चुकीच्या मार्गाला लागतात.

• काही वेळा पालक स्वतःच गुन्हेगारी प्रवृत्तीचे असतात, ज्याचा थेट परिणाम मुलांवर होतो.

२. शैक्षणिक अपयश:

• शाळेत अपयशी ठरलेल्या किंवा शिक्षणात रस नसलेल्या मुलांना गुन्हेगारीकडे ओढले जाते.

• शाळा सोडलेल्या किंवा शिक्षणात मागे राहिलेल्या मुलांमध्ये गुन्हेगारी प्रवृत्ती दिसून येते.

३. सामाजिक असमानता:

• गरिबी, सामाजिक भेदभाव, आणि आर्थिक अडचणींमुळे मुलं चोरी, लूटमार, आणि अन्य गुन्हे करण्यास प्रवृत्त होतात.

• आर्थिक गरज भागवण्यासाठी मुलं टोळक्यांमध्ये सामील होतात.

४. वाईट संगत:

• वाईट मित्रमंडळी आणि गुन्हेगारी प्रवृत्तीच्या व्यक्तींचा प्रभाव मुलांना गुन्हेगारीकडे वळवतो.

• टोळक्यांमध्ये सामील होऊन चोरी, हाणामारी, ड्रग्ज व्यवहार यासारखे गुन्हे केले जातात.

५. इंटरनेट आणि सोशल मीडिया:

• सायबर गुन्हेगारीसाठी तंत्रज्ञानाचा चुकीचा वापर मुलांकडून होतो.

• ऑनलाईन गेमिंग, अश्लील सामग्री, किंवा फसवणूक यामुळे मुलांची मानसिकता बिघडते.

६. व्यसनाधीनता:

• लहान वयात दारू, सिगारेट, ड्रग्ज यांचे व्यसन लागत असल्याने मुलं गुन्ह्यांकडे वळतात.

• व्यसनासाठी पैसे मिळवण्यासाठी मुलं चोरी किंवा लूटमार करतात.

७. अपरिपक्वता आणि भावनिक अस्थिरता:

• लहान मुलांमध्ये विचार करण्याची क्षमता कमी असल्याने आणि भावनिक संतुलन नसल्याने ते चुकीच्या मार्गाला लागतात.

• चांगल्या-वाईटाचे ज्ञान नसणे किंवा नैतिक शिक्षणाचा अभाव यामुळे ही समस्या उभी राहते.

८. माध्यमांचा प्रभाव:

• टीव्ही, चित्रपट, आणि इंटरनेटवरील हिंसक किंवा गुन्हेगारी कृत्यांचे अनुकरण करण्याचा मुलांवर प्रभाव पडतो.

बालगुन्हेगारी रोखण्यासाठी उपाय :

१. कौटुंबिक पाठिंबा:

बालगुन्हेगारी रोखण्यासाठी कौटुंबिक पाठिंबा खूप महत्त्वाचा आहे. पालकांनी मुलांसोबत वेळ घालवून त्यांच्याशी संवाद साधावा. मुलांच्या भावनिक गरजा समजून घेऊन त्यांना पाठिंबा देणे गरजेचे आहे. मुलांच्या समस्या ऐकून घेऊन त्यावर चर्चा करणे व त्यांना सकारात्मक उपाय सुचवणे आवश्यक आहे. कुटुंबातील तणावमुक्त वातावरण तयार करून मुलांना सुरक्षित आणि प्रेमळ भावनिक आधार देणे हा पहिला महत्त्वाचा टप्पा ठरतो.

२. शिक्षण आणि मार्गदर्शन:

शिक्षण आणि मार्गदर्शन हे बालगुन्हेगारी रोखण्यासाठी अत्यावश्यक आहेत. मुलांना चांगले शिक्षण देऊन त्यांना शाळेपासून दूर जाऊ न देणे ही पालक व शिक्षकांची जबाबदारी आहे. शाळांमध्ये नैतिक शिक्षण (Value Education) व जीवन कौशल्य (Life Skills) शिकवणे आवश्यक आहे, जे मुलांना चांगल्या जीवनासाठी मार्गदर्शक ठरते. शिक्षकांनी मुलांच्या वागणुकीवर लक्ष ठेवून वेळोवेळी योग्य मार्गदर्शन केल्यास मुलांच्या जीवनातील अडथळे दूर होऊ शकतात.

३. समुपदेशन आणि पुनर्वसन:

मुलांच्या भावनिक किंवा मानसिक असंतुलनाचा सामना करण्यासाठी समुपदेशन आणि पुनर्वसन ही उपाययोजना खूप महत्त्वाची आहे. अशा मुलांसाठी समुपदेशन सेवा उपलब्ध करून दिल्यास त्यांचे मानसिक आरोग्य सुधारण्यास मदत होते. गुन्हेगारीकडे वळलेल्या मुलांसाठी पुनर्वसन केंद्रे उभारून त्यांना योग्य दिशेने मार्गदर्शन केले पाहिजे, ज्यामुळे त्यांना पुनः समाजाशी जोडता येईल.

४. सामाजिक सुधारणा:

सामाजिक सुधारणा देखील बालगुन्हेगारी रोखण्यासाठी महत्त्वाची भूमिका बजावते. गरीब व वंचित मुलांसाठी सरकारी योजनांद्वारे आर्थिक मदत आणि रोजगार संधी उपलब्ध करून देण्याची गरज आहे. बालमजुरी, बालविवाह आणि तस्करीसारख्या समस्यांवर कठोर कायदे बनवून त्यांची प्रभावी अंमलबजावणी केली पाहिजे.

५. कार्यशाळा आणि उपक्रम:

मुलांच्या विकासासाठी कार्यशाळा आणि उपक्रम राबविणे खूप प्रभावी ठरू शकते. अशा कार्यशाळांमध्ये खेळ, कलागुणविकास, आणि अभ्यासविषयक उपक्रमांचा समावेश करून मुलांना त्यांच्या क्षमतांचा विकास करता येतो. मुलांच्या उर्जेचा व कौशल्यांचा सकारात्मक उपयोग करण्यासाठी त्यांच्या आवडीनुसार विविध संधी उपलब्ध करून देणे गरजेचे आहे.

६. प्रत्येक मुलावर वैयक्तिक लक्ष:

प्रत्येक मुलावर वैयक्तिक लक्ष देण्याचीही तितकीच गरज आहे. मुलांची वर्तणूक समजून घेऊन त्यांच्या आवडीनुसार त्यांना प्रोत्साहन देणे आवश्यक आहे. सामाजिक संस्थांनी अशा मुलांसाठी मदतीचे कार्यक्रम राबवले पाहिजेत, जे त्यांच्या भविष्याचा मार्ग उजळ करू शकतात.

७. माध्यमांवर नियंत्रण:

माध्यमांवर नियंत्रण ठेवणे हा आणखी एक महत्त्वाचा उपाय आहे. पालकांनी मुलांनी पाहणाऱ्या टीव्ही कार्यक्रमांवर तसेच इंटरनेटच्या वापरावर लक्ष ठेवणे आवश्यक आहे. हिंसक खेळ व इंटरनेटवरील अनैतिक सामग्रीपासून मुलांना दूर ठेवणे पालकांचे महत्त्वाचे कर्तव्य आहे, कारण त्याचा त्यांच्या मानसिकतेवर वाईट परिणाम होऊ शकतो.

८. कायद्यांची प्रभावी अंमलबजावणी:

शेवटी, बालगुन्हेगारी रोखण्यासाठी कायद्यांची प्रभावी अंमलबजावणी अत्यावश्यक आहे. मुलांच्या संरक्षणासाठी असलेल्या कायद्यांचे कठोर पालन केले गेले पाहिजे. बालगुन्हेगारांसाठी सुधारगृहांमध्ये योग्य शिक्षण व प्रशिक्षण दिल्यास त्यांचे पुनर्वसन होऊ शकते आणि त्यांना पुन्हा समाजाचा भाग बनवले जाऊ शकते.

बालगुन्हेगारी हा एक गंभीर सामाजिक प्रश्न आहे. त्यामुळे कुटुंब, शाळा, समाज, आणि सरकार यांनी एकत्र येऊन या समस्येवर उपाय शोधणे व त्याची प्रभावी अंमलबजावणी करणे गरजेचे आहे. यासाठी सकारात्मक दृष्टिकोन, शिक्षण व चांगले वातावरण तयार करणे हाच या समस्येवरचा खरा उपाय आहे. मुलांच्या जीवनातील नकारात्मक घटकांना सकारात्मकतेमध्ये बदलण्याची जबाबदारी कुटुंब, शाळा, समाज आणि शासन यांची आहे. मुलांना योग्य मार्गदर्शन, चांगले शिक्षण आणि प्रेमळ वातावरण मिळाल्यास बालगुन्हेगारी कमी होऊ शकते.

सर्वांगीण विकासासाठी प्रयत्नशील राहणे हीच आजच्या परिस्थितीतील गरज आहे.

डॉ. अजित पाटील 

शालेय, चिकित्सा व पुनर्वसन मानसतज्ञ 

(लेखकाने मिरज वैद्यकीय महाविद्यालय व रुग्णालय येथील मनोविकृती विभागामध्ये चिकित्सालयीन मानस तज्ञ म्हणून काम करताना आणि शासकीय व खाजगी शाळा मधून शालेय मानस तज्ञ म्हणून काम करत असताना तसेच परिस फाऊंडेशन मार्फत समुपदेशन सेवा देत असताना बाल गुन्हेगारी च्या अनेक केसेस पहिल्या आहेत.)